شخصیت‌شناسی مردم کوفهدر این مقاله سعی بر این است با تکیه بر واقعه عاشورای سال ۶۱ قمری از دو بعد به شخصیت شناسی مردم کوفه پرداخته شود. ۱. بررسی حدود و ثغور مسائل و شبهات مطرح نسبت به رهبران و مردم کوفه ۲. پاسخ به سؤالات. در این راستا در ابتدا نکاتی چند راجع به مردم کوفه و رهبران متذکر می‌گردیم. فهرست مندرجات۲ - منطقه استراتژیک ۳ - ساکنان کوفه ۴ - جمعیت اولیه کوفه ۵ - شیعیان اعتقادی ۶ - اسباب اختلاف مردم ۷ - حاکمان و رهبران سیاسی ۸ - شخصیت شناسی مردم ۸.۱ - عوامل درونی ۸.۱.۱ - حضور دلاوران عرب ۸.۱.۲ - وجود صحابه و تابعین و ائمه ۸.۱.۳ - وجود قبایل مختلف ۸.۱.۴ - نکته اول ۸.۱.۵ - نکته دوم ۸.۲ - عوامل بیرونی ۹ - نتیجه گیری ۱۰ - عناوین مرتبط ۱۱ - پانویس ۱۲ - منبع ۱ - موقعیت جغرافیایی کوفهکوفه منطقه‌ای حاصلخیز در سمت غربی رود فرات است که بنابر نظر مشهور در سال ۱۷ قمری [۱]
بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، بیروت، مؤسسة المعارف للطباعة و النشر، ۱۴۰۷، ص۳۸۷.
به علت موقعیت جغرافیایی و متناسب بودن آب و هوا به عنوان محل اسکان نیروهای نظامی که به فتوحات در شرق اسلامی اشتغال داشتند، انتخاب گردید. هر چند پیشینه تاریخی آن را به روزگار پیشدادیان نیز رسانیده‌اند. [۳]
مصاحب، غلامحسین، دایرة المعارف فارسی، تهران، انتشارات حبیبی، ۱۳۵۶، ج۲، ص۲۵۳۸.
۲ - منطقه استراتژیککوفه یکی از مناطق استراتژیک است که وقوع برخی رخدادهای تاثیرگذار در این ناحیه آن را از سایر نقاط جهان اسلام متمایز ساخته است. انتخاب آن به عنوان مرکز حکومت توسط امام علی (علیه‌السّلام)؛ مرکز ثقل قرار گرفتن آن در بسیاری از قیام‌ها از عاشورای سال ۶۱ گرفته تا قیام‌های علویان و عباسیان؛ و همچنین مطرح بودن به عنوان یکی از مراکز علمی، آن را حائز اهمیت ساخته است. از سوی دیگرعکس العمل‌هایی که در طول تاریخ، مردم کوفه نسبت به مسائل نشان داده‌اند، باعث ایجاد نوعی نگرش خاص نسبت به رهبران و نیز مردم شده است. مردم کوفه به عنوان افرادی دمدمی مزاج و پیمان شکن نسبت به رهبران شناخته شده‌اند. درباره رهبران نیز این سؤال مطرح است که چرا با وجود این خصیصه اخلاقی کوفیان، همواره به آنان چشم امید بسته‌اند. ۳ - ساکنان کوفهدر بدو تاسیس کوفه اولین ساکنان آن را قبایل نزاری و یمنی تشکیل می‌دادند؛ اما به مرور زمان و گسترش فتوحات، سایر قبایل و عناصر غیر عرب که شامل موالی (اسیران جنگی، روستائیان و کشاورزان، پیشه وران و صنعت گران، تازه مسلمانان)، حمراء دیلم، اسواران، (اسواران در اصل سپاهی غیر ایرانی بودند که یزدگرد آنان را از بین اهالی سند فراهم آورده بود و بعد سپاهیانی از ایرانیان نیز به آنان پیوسته بودند.) سیابجه (از اهالی سوماترا که از طریق خلیج فارس به این منطقه کوچ نموده بودند.) می‌شدند به ترکیب جمعیتی شهر اضافه گشتند. [۴]
رجبی (دوانی)، محمد حسین، کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی، تهران، دانشگاه امام حسین (علیه‌السّلام) ، مؤسسه چاپ و انتشارات، ۱۳۷۸، ص۱۴۴-۱۲۷.
۴ - جمعیت اولیه کوفهجمعیت کوفه در سال‌های اول تاسیس بالغ بر ۲۴هزار نفر و در سال۶۰ قمری در حدود ۱۴۰هزار نفر تخمین زده می‌شود. [۵]
پاشا، ابراهیم، نهضت کوفه از دیدگاه روانشناسی اجتماعی، تهران، آتیه، ۱۳۷۸، ص۷۷-۷۴.
و این در حالی است که جناب مسلم بن عقیل در نامه خویش به امام حسین (علیه‌السّلام) تعداد بیعت کنندگان را بیست هزار تن دانست.۵ - شیعیان اعتقادیشیعیان اعتقادی (کسانی که ائمه (علیهم‌السّلام) را به عنوان امام و جانشین پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قبول داشتند.) تنها بخش کوچکی از مردم کوفه را تشکیل می‌دادند. در زمان بیعت با امام علی (علیه‌السّلام) ایشان تنها پنجاه نفر شیعه اعتقادی داشتند. [۷]
رجبی (دوانی)، محمد حسین، کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی، ص۴۷۰.
در زمان قیام امام حسین (علیه‌السّلام) نیز بسیاری از همین شیعیان در دوران معاویه دستگیر شده و یا به شهادت رسیده بودند و از زمان امام صادق (علیه‌السّلام) بود که به تدریج شیعیان اعتقادی در این شهر رو به گسترش نهادند. سایر افراد جزء شیعیان سیاسی ایشان به حساب می‌آمدند و این در حالی بود که حتی در زمان امام صادق (علیه‌السّلام) بخشی از مردم کوفه پیرو فرقه‌های اهل سنت به شمار می‌رفتند. [۸]
رجبی (دوانی)، محمد حسین، کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی، ص۴۷۷-۴۶۴.
حتی برخی از آنان یهودیان و مسیحیانی بودند که در ناحیه کوفه اسکان داده شده بودند. [۹]
شریف القرشی، باقر، حیاة الامام الحسین بن علی (علیه‌السّلام) ، قم، دارالکتب العلمیة، ۱۳۹۷ ق، ج۲، ص۴۴۴- ۴۳۲.
۶ - اسباب اختلاف مردمهرچند کوفیان مسلمان شده بودند؛ اما مواردی چند که نشانه‌های سنت جاهلی در بین آن‌ها بود، باعث اختلاف در بین آن‌ها می‌شد. برتری طلبی قبیله‌ای، قدرت طلبی رؤسا، احساس برتری عرب‌ها نسبت به موالی از نمونه‌های آن به شمار می‌رود. [۱۰]
رجبی (دوانی)، محمد حسین، کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی، ص۵۰۶ - ۵۰۳.
۷ - حاکمان و رهبران سیاسیبررسی دیدگاه رهبران نشانگر دوگانگی رفتار کوفیان می‌باشد. به عنوان نمونه عمر درباره مردم کوفه می‌گوید: «از شما مردم کوفه چه کشیدم! اگر مسلمان متقی را بر شما فرمانروایی دهم، می‌گویید ضعیف است و اگر گناهکاری را حکومت دهم، می‌گویید فاسق است». [۱۱]
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب ابن واضح، تاریخ یعقوبی، محمد ابراهیم آیتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۱ش، چ ششم، ج۲، ص۴۳.
امام علی (علیه‌السّلام) نیز از یک سو می‌فرمایند: «من شما را از میان همه شهرها برگزیده‌ام و بر آن هستم که در میان شما فرود آیم زیرا از مودت و محبت شما نسبت به خود که به خاطر خدا و پیامبر است، اطلاع دارم.» [۱۲]
طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ص۴۶۲.
و از سویی دیگر می‌فرمایند: «بدن‌های شما در کنار هم، اما افکار و خواسته‌های شما پراکنده است. سخنان ادعایی شما سنگ‌های سخت را می‌شکند؛ ولی رفتار سست شما دشمنان را امیدوار می‌سازد...».دقت در گزارش‌های تاریخی نشانگر این واقعیت است که موضع گیری رهبران در قبال مردم کوفه بدین گونه نبوده است که با توجه به سابقه بد کوفیان باز هم به همان نحوه پیشین به مردم کوفه اعتماد نمایند. امام حسین (علیه‌السّلام) در زمان معاویه سیاست امام حسن (علیه‌السّلام) را ادامه داده [۱۴]
ابن عساکر، ترجمة الامام الحسین (علیه‌السّلام) من تاریخ دمشق، تحقیق العلامه المحمودی، بیروت، بی جا، بی تا، ص۱۹۷.
و تنها پس از مرگ معاویه و اجبار یزید در انتخاب دو گزینه بیعت و یا کشته شدن بود [۱۵]
شیخ مفید، محمد بن مجمد، الارشاد، تهران، بی جا، ۱۳۷۷، ص۲۰۱.
که در پی بیعت مردم کوفه به آنان پاسخ مثبت دادند. آن هم بدین صورت بود که در ابتدا به نامه‌های آنان پاسخی ندادند [۱۶]
ابومحمد احمد بن اعثم الکوفی، الفتوح، ص۴۹-۵۰.
و با اصرار آنان بود که ایشان مسلم بن عقیل را به کوفه فرستادند تا با سنجش اوضاع به سمت کوفه حرکت نمایند و در نهایت در مرحله سوم بود که امام (علیه‌السّلام) با خانواده خویش به سمت کوفه حرکت نمودند. [۱۷]
ابن سعد، محمد بن سعد، ترجمة الامام الحسین (علیه‌السّلام)، تحقیق السید عبدالعزیز طباطبائی، به نقل از تراثنا، ش ۱۰، ص۱۷۴.
اما با تغییر اوضاع سیاسی در کوفه وقایع شکل دیگری یافت و بیعت کنندگان با امام حسین (علیه‌السّلام) دست به موضع گیری‌های مختلفی زدند.اما به هر حال این که دیدگاه‌های دوگانه رهبران، کل افراد کوفه را در بر می‌گیرد یا عده‌ای خاص، و موضع گیری‌های بیعت کنندگان، سؤال‌هایی است که در بخش بعدی به آن پرداخته می‌شود. ۸ - شخصیت شناسی مردمحال با توجه به نکاتی که به آن اشاره گردید از دو زاویه عوامل درونی و بیرونی به شخصیت شناسی مردم کوفه پرداخته می‌شود. ۸.۱ - عوامل درونی۸.۱.۱ - حضور دلاوران عربحضور صحابه، سرشناسان و دلاوران عرب در کوفه، موقعیت جغرافیایی، گرایش مردم کوفه به ائمه (علیهم‌السّلام) و به خصوص بی توجهی مردم مکه و مدینه نسبت به اهل بیت (علیهم‌السّلام) باعث شده بود که ائمه (علیهم‌السّلام) به این منطقه حتی نسبت به شیعیان سیاسی خویش توجه خاصی نشان دهند. خاصه این که یمنی‌های ساکن کوفه برخلاف مردم مکه به علت این که توسط حضرت علی (علیه‌السّلام) با اسلام آشنا شده بودند، جزء دوستداران ایشان به شمار می‌رفتند. فرمایش امام سجاد (علیه‌السّلام) که: «در مکه و مدینه بیست مرد نیست که ما اهل بیت را دوست داشته باشد.» دلیل این توجه را با وجود همه کاستی‌های موجود در مردم کوفه آشکار می‌سازد. ۸.۱.۲ - وجود صحابه و تابعین و ائمهوجود صحابه و تابعین بنام و ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) در کوفه باعث ایجاد نوعی روشن بینی و ژرف نگری در کوفیان شده بود. لذا برخلاف سایر شهرها که نمونه بارز آن شام می‌باشد، از تقلید کورکورانه دوری کرده و به راحتی تن به اطاعت از حاکمان نمی‌دادند. [۱۹]
ابوابراهیم بن محمد الکوفی، الغارات، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۵، چ دوم، ج۲، ص۵۰۳.
این مساله از سوئی به عنوان یک نکته مثبت به شمار می‌رود و از سویی دیگر در جایی که عدم معرفت نسبت به ائمه (علیه‌السّلام) باعث نافرمانی آن‌ها می‌شد، نقطه منفی است. لذا افراط و تفریط‌هایی را از سوی افرادی چون خوارج و فرصت طلبان شاهد هستیم.۸.۱.۳ - وجود قبایل مختلفوجود قبایل و طوایف مختلف با دیدگاه‌های گوناگون، در حالی که به فرموده امام علی (علیه‌السّلام) در زمان بیعت، اسلام آنان با اسلام حقیقی فاصله داشته و دنیا طلبی جای آن را گرفته است؛ یکی دیگر از عوامل ناهماهنگی در تصمیمات به شمار می‌رود. ۸.۱.۴ - نکته اولنکته پایانی و حائز اهمیت درباره بیعت کنندگان با امام حسین (علیه‌السّلام) این است که هیچ کدام از کوفیان گمان نمی‌بردند که نتیجه کار آنان به شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) بیانجامد و این امر از سخن حر ریاحی، فرمانده لشکریان کوفه و پیوستن به سپاه امام (علیه‌السّلام) در روز عاشورا مشخص می‌باشد. [۲۱]
ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، تحقیق دکتر امامی، تهران، سروش، بی تا، ج۲، ص۷۰.
دسته‌ای از بیعت کنندگان به علت فضای سیاسی موجود ناچار به اتخاذ موضع گیری‌های مختلفی شدند. عده‌ای از شیعیان همچون هانی بن عروه پیش از عاشورا در کوفه به شهادت رسیدند. [۲۲]
ابوالحسن علی بن الحسین المسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، بیروت، دارالاندلس، ۱۳۵۸ق، ج۳، ص۵۹.
عده‌ای نیز دستگیر شدند. [۲۳]
طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۴، ص۲۶۳.
برخی هم در کوفه مخفی شدند. تعدادی نیز همچون حبیب بن مظاهر به صورت مخفیانه به امام ملحق گشتند. [۲۴]
بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد باقر المحمودی، بیروت، ۱۳۹۸ ق، ج۳، ص۱۷۲.
عده‌ای از کوفیان نیز که به اجبار با سپاه همراه شده بودند، یا در نیمه راه فرار کرده [۲۵]
بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد باقر المحمودی، بیروت، ۱۳۹۸ ق، ج۳، ص۱۷۸.
و یا با شیوه‌های گوناگون به امام ملحق گردیدند. [۲۶]
ابن سعد، محمد بن سعد، ترجمة الامام الحسین (علیه‌السّلام) ، ص۱۷۸.
اما تاسف آور این که گفته می‌شود سپاهی که با امام جنگید، با وجود تمام اتمام حجت‌ها همه از کوفیان بوده و یک نفر از اهل شام نیز با آنان نبود. یکی از کوفیان که به امام پیوست چنین می‌گوید: «اشراف همگی بر ضد تو هستند؛ اما بقیه مردم قلوبشان با توست هرچند فردا به روی تو شمشیر خواهند کشید.» [۲۸]
ابن الاثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ ق، ج۴، ص۴۸.
در واقع این گروه از کوفیان می‌باشند که امام علی (علیه‌السّلام) درباره آنان می‌فرمایند: «ای کوفیان! گرفتاری من با شما در دو سه چیز خلاصه می‌شود: کرهایی صاحب گوش، لال‌هایی زبان دراز و کورانی که چشم دارند. نه در برخوردها آزادگی و صداقتتان هست و نه در هنگامه گرفتاری برادرانی مورد اعتمادید.» ۸.۱.۵ - نکته دومنکته دیگر این که هر چند عده‌ای از روی اعتقاد با ائمه (علیهم‌السّلام) بیعت می‌نمودند و به برتری ائمه (علیهم‌السّلام) اعتقاد داشتند، اما با باز شدن فضای سیاسی جهت کسب منافع که نمونه آن را در طلحه و زبیر می‌توان دید، با ایشان بیعت می‌نمودند. عامه مردم نیز تابع رهبران قوم خویش بودند. هر چند مخالفین و هواداران بنی امیه که با ائمه (علیهم‌السّلام) بیعت ننمودند را نباید فراموش نمود. [۳۰]
شهیدی، سید جعفر، پژوهشی پیرامون قیام امام حسین (علیه‌السّلام) ، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، بی تا، ص۵۶.
عده‌ای از مردم از یک سو نه توان جو خفقان آور دستگاه حاکمه را داشتند و نه تحمل عدالت افرادی همچون حضرت علی (علیه‌السّلام) را.۸.۲ - عوامل بیرونی۱. به علت روحیه خاص مردم کوفه، سران حکومت گاه کسانی را بر این منطقه حاکم می‌نمودند که با ایجاد جوی سخت گیرانه آنان را کنترل نمایند. پس از بیعت مردم با امام حسین (علیه‌السّلام) یزید حاکم قبلی را برکنار کرده و عبیدالله را بر کوفه گماشت. وی چنان جو خفقان آوری به وجود آورد که جرأت هرگونه اعتراض و حرکتی را از مردم گرفت. [۳۱]
طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ص۲۶۷.
۲. از سوی دیگر دشمنان از هر راه ممکن سعی در جذب نیروهای طرفدار ائمه (علیهم‌السّلام) و مخالفین خویش داشتند و در غیر این صورت به حذف فیزیکی آنان اقدام می‌نمودند. چنان چه در کربلا عمر سعد با ملک ری [۳۲]
ابومحمد احمد بن اعثم الکوفی، الفتوح، ص۱۷۳.
و لشکریان کوفه با چند دینار دنیا را بر آخرت برگزیدند. [۳۳]
ابومحمد احمد بن اعثم الکوفی، الفتوح، ص۱۵۷.
حتی شمر به بهانه این که حضرت عباس (علیه‌السّلام) از طرف مادر با او هم قبیله بود، در صدد جداسازی ایشان از سپاه امام (علیه‌السّلام) بود. [۳۴]
بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، پیشین، ص۱۸۴.
۹ - نتیجه گیریضمن جداسازی شیعیان راستین که همواره جان خویش را در راه حقیقت فدا نموده و مورد تمجید رهبران الهی بوده‌اند، لازم است به این نکته توجه نماییم که این امر از سوی دشمنان آگاه و یا دوستان غافل دستاویزی جهت پایین آوردن شأن شیعیان با تعمیم دادن رفتار برخی کوفیان با عناوینی چون پیمان شکنی و سست عنصری نگردد. نکته دوم درباره سایر افراد کوفه این که اعتقاد به برتری اهل بیت (علیهم‌السّلام) و در عین حال برگزیدن زندگی و منافع دنیوی و به عبارتی دیگر علم بدون عمل، نتایجی را در برداشت که سرانجام آن شهادت بزرگوارانی چون امام حسین (علیه‌السّلام) و نیز بدنامی در دنیا و خسران ابدی را برای آنان در پی داشت. و اما به حکم آیه «فاعتبروا یا اولی الابصار» چه خوب است بدین سؤال پاسخ دهیم که اکنون ما در قبال امام عصر خویش چه موضعی اتخاذ نموده‌ایم؟ امید است با تقویت نکات قوت و اصلاح نقاط منفی زمینه ساز ظهور باشیم. و سخن پایانی این که: «سوگند به خدایی که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را به حق مبعوث کرد سخت آزمایش می‌شوید چون دانه‌ای که در غربال بریزند یا غذایی که در دیگ گدازند... آنان که سابقه‌ای در اسلام داشتند و تاکنون منزوی بودند بر سر کار می‌آیند و آن‌ها که به ناحق پیشی گرفتند، عقب زده خواهند شد. ۱۰ - عناوین مرتبطکوفه؛ اعزام مسلم به کوفه؛ کوفه در عصر ظهور. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله، «شخصیت‌شناسی مردم کوفه». رده‌های این صفحه : مقالات پژوهه
|